ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਸੀਵਰੇਜ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟਣ ਤੇ ਕਦੋਂ ਲੱਗੇਗੀ ਪਾਬੰਦੀ

ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਦੇ ਗੌਮੁਖ ਤੋਂ ਚਲਕੇ 2550 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਗੰਗਾਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ  ( ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ )  ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਉੱਥੇ ਗੰਗਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮਨੋਹਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 500 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਗੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ|
ਹੁਣ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਭੋਗਵਾਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ,  ਜੰਗਲ,  ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਖੜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ                         ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਪੰਨ ਸਮਝਣ ਲਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ            ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਦੀਆਂ ਆਪਣਾ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ|
ਉਂਝ ਗੰਗਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਗੰਗਾ ਖਾਲਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਭਾਰੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਜੈਵ-              ਵਖਰੇਵਾਂ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ| ਇਸਦੇ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ  ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੁਖ – ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਖਾਤਰ ਗੰਗਾ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਸੁਰੰਗਾਂ ਦਾ ਜਾਲ, ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਮਲਬਾ, ਦਰਖਤਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਅਨੋਖੀਆਂ ਜੰਗਲੀ-ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ,  ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਬਣ ਰਹੇ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਬੇਹਿਚਕ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ| ਫਿਰ ਕੋਈ  ਆ ਕੇ ਸੰਕੇਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਫੋਟੋ ਫੇਸਬੁਕ,  ਵਟਸਐਪ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ|  ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੂੜੇ ਦਾ ਢੇਰ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਮਲਬਾ ਇੱਕ ਕਿਨਾਰੇ  ਉੱਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ  ਸੀ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ,  ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ| ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਥੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿੱਚ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਗੰਦੇ ਨਾਲੇ ਅਤੇ ਸੀਵਰੇਜ ਦੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਰੋਕੀ ਜਾਵੇ|
ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਮਹਾਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਵਿਡ-19 ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰ  ਪਸਾਰ  ਦਿੱਤੇ ਹਨ|  ਮਰੀਜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ 24 ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਈ ਲਾਕਡਾਉਨ ਪੂਰੇ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ|  ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੂਨ ਤੋਂ ਅਨਲਾਕ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ| ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਕਡਾਉਨ ਚੱਲਦਾ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਗੰਗਾ ਸਾਫ਼ ਹੋ            ਜਾਵੇਗੀ| ਪਰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗੰਗਾ ਕਿੰਨੀ ਸਾਫ਼ ਹੋਈ, ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ|
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ  ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਭਾਰੀ  ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਲੱਖਾਂ ਟਨ ਮਲਬਾ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਬੇਹਿਚਕ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ|  ਉਸਾਰੀ ਮਜਦੂਰਾਂ ਲਈ ਸ਼ੌਚਾਲਏ ਕਿਤੇ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ| ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲਾਕਡਾਉਨ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੌਚਾਲੇ  ਦੇ ਖੱਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਭਾਰੀ ਮਲਮੂਤਰ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਸੁਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ |  ਇਸਦੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਗੰਗਾ ਵਿਚਾਰ ਮੰਚ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਲਾਕੇਂਦਰ ਬਿਸ਼ਟ ਨੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡਿਆ ਉੱਤੇ ਪਾਈਆਂ ਹਨ|  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੰਗਾ ਦਾ ਰੰਗ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਮਲਮੂਤਰ ਵਰਗਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ            ਹੈ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਮਨੇਰੀ ਭਾਲੀ ਦੇ ਬੰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ| ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹ ਦਾ ਗੇਟ ਖੋਲ ਕੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਬਹਾਇਆ ਗਿਆ|
ਅਰੂਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਦਿਬਾਂਗ ਘਾਟੀ ਸੰਘਣੀ ਜੈਵ – ਵਿਵਿਧਤਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ|  ਇੱਥੇ ਵੀ ਪਾਣੀ – ਬਿਜਲਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਲਈ ਪੌਣੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹਰੇ ਦਰਖਤਾਂ  ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੀ ਮੰਜੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ            ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 1150 ਹੈਕਟੇਅਰ ਜੰਗਲੀ ਜਮੀਨ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ – ਜੰਤੂ,  ਦਰਖਤ – ਬੂਟੇ ,  ਤਿੱਤਲੀਆਂ,  ਮੱਕੜੀ,  ਸੱਪ, ਸਤਨਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗੁਆ ਦੇਣਗੀਆਂ| ਇੱਥੇ ਆਸਪਾਸ  ਦੇ ਦੋ ਦਰਜਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੱਗਭੱਗ 14 ਹਜਾਰ ਆਦਿਵਾਸੀ ਬੇਜਮੀਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ|  ਇਹ ਖੇਤਰ ਭੁਚਾਲ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਲਈ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵੀ ਹੈ|
ਲਾਕਡਾਉਨ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਵੀ ਕੂੜਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਉਹ ਉਸੇ ਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਸੁੱਿਟਆ ਗਿਆ  ਹੈ| ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਫਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਸੀ,  ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਤੇ  ਗੰਦਗੀ  ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ| ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗੰਗਾ  ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ  ਵਸੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ| ਇਸ ਲਈ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨ, ਜੋ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਰਾਮਲੀਲਾ  ਦੀ ਵਰਤੋ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ,  ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੁਣ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ|
ਲਾਕਡਾਉਨ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੀਂਹ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਹੈ|  ਇਸਲਈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੰਗਲ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬੱਚ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਕਡਾਉਨ ਤੱਕ ਗੰਗਾ  ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ  ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਖਨਨ ਬਹੁਤ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ|  ਜੋ ਪਾਲੀਥੀਨ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਹੈ|
ਇਸ ਭੁਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕਿ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਚਲਦੇ ਗੰਗਾ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਾਗਰਿਕਾਂ  ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਨਾ ਰਹਿਣ ਤੇ ਵੀ ਖੜਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵਧਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਖਦ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਲਾਕਡਾਉਨ ਦਾ ਸਬਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਵਬੰਦੀ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੂੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵੀ ਬੰਦ ਰਹੇ ਹਨ| ਹੁਣ ਇਸਤੋਂ ਸਬਕ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਫਾਈ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ  ਦੀ ਬਜਾਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ            ਪਵੇਗਾ, ਸੀਵਰੇਜ, ਮਲਮੂਤਰ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕੂੜਾ ਨਦੀਆਂ  ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ| 
ਸੁਰੇਸ਼ ਭਾਈ