ਭੁਚਾਲ ਆਉਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੱਥ

ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਉੱਤਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭੁਚਾਲ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬੇਹੱਦ ਤੇਜ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮਈ-ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 14 ਵਾਰ ਭੁਚਾਲ ਦੇ ਝਟਕਿਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਭੈਭੀਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਰੇ ਝਟਕਿਆਂ ਦੀ ਤੀਵਰਤਾ ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ 2.0 ਤੋਂ 4.5 ਤੱਕ ਸੀ, ਪਰ 12 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਰਾਤ 6.3 ਦੀ ਤੀਵਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭੁਚਾਲ ਦੇ ਝਟਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਸਮੇਤ ਸਮੁੱਚਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਭੁਚਾਲ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਇਲਾਕਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਭੁਚਾਲ ਅਜਿਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਆਪਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਰੋਕ ਸਕਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਉਸਦਾ ਅਚੂਕ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ, ਭੁਚਾਲ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਪਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਭੁਚਾਲ ਕਿਵੇਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਕਿਉਂ ਡੋਲ ਉਠਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਥਰਥਰਾਉਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਥਕਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੰਤੂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ, ਕੱਛੂ, ਮੱਛੀ, ਹਾਥੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਡੋਲ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਦੇ ਫਨ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਫਨ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਦੋਂ ਧਰਤੀ ਥਰਥਰਾ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੁਚਾਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਾਪ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਕੇ ਡੋਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭੁਚਾਲ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਭੁਚਾਲ ਇਸ ਮਿਥਕ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਬਣਾਵਟ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਜਿੰਨਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਭੁਚਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ੱਕੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਭੁਚਾਲ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਘੜਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ-ਗਰਭ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪਲੇਟਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਉਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਪਨ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹਲਚਲ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਭੁਚਾਲ ਨਾਪਣ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਾ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਗਭੱਗ ਪੰਜ ਲੱਖ ਭੁਚਾਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਮਤਲਬ ਕਰੀਬ ਹਰੇਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭੁਚਾਲ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕ ਲੱਖ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਹਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਆਦਾਤਰ ਭੁਚਾਲ ਹਾਨੀਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਦਰਅਸਲ, ਧਰਤੀ ਅਜੇ ਅੱਧਬਣੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਬਨਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਨਣਾ ਕਾਫੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੇਹ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪੂਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੀ ਅੱਧਬਣੀ ਹੈ ਮਤਲਬ ਉਹ ਵੀ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਆ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ, ਤਾਰੇ-ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਇਹ ਚੱਕਰ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗਾ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਧਰਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗੀ। ਕੀ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਜਾਂ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ? ਅਣਗਿਣਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਉਂਜ ਵੀ ਬਚਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਹਿਮ ਯੁੱਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਬਰਫ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਨਾ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ। ਕੁੱਝ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਗਰਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਹਿਮਸ਼ਿਖਰਾਂ ਦੇ ਖੁਰਨ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਆਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿਮਸ਼ਿਖਰ ਪਿਘਲ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਸਪਾਸ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅੰਤ ਤੈਅ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ ਬੌਣਾ ਤਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਤ ਦਾ ਵੀ ਚੱਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਇਹੀ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮਤਲਬ ਉਹ ਇੱਕ ਸੰਜੋਗ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਰਹੱਸ ਦਾ ਪਤਾ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਭਾਵੇਂ ਹੀ ਸੰਜੋਗ ਹੋਵੇ ਪਰ ਭੁਚਾਲ ਕਦੇਵੀ ਸੰਜੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਰਹੇ ਜਾਂ ਨਾ ਰਹੇ ਪਰ ਭੁਚਾਲ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹਿਲਦੀ-ਡੁਲਤੀ ਰਹੇਗੀ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਭੁਚਾਲ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਛਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਨਿਜਾਮ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਅੱਜ ਜਿੱਥੇ ਪਹਾੜ ਸੀਨਾ ਤਾਣ ਖੜੇ ਹਨ, ਕੱਲ ਉੱਥੇ ਮਹਾਸਾਗਰ ਲਹਿਰਾਉਣ ਲੱਗਣ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਇਸਦੀ ਗੰਭੀਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਇਸ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨੇ ਹੀ ਭੁਚਾਲ ਦੀ ਆਮਦ ਵਧਾਈ ਹੈ। ਭੁਚਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇੰਨੀ ਤਰੱਕੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪੁੱਜਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਲਿਹਾਜਾ, ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭੁਚਾਲ ਵਰਗੀ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਸੀਂ ਬੇਹੱਦ ਕਮਜੋਰ ਹਾਂ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦਿਮਾਗ ਇੰਨਾ ਜਰੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਕਹਿਰ ਟੁੱਟੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀ ਜਾਪਾਨ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਥੇ ਭੁਚਾਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮਾੜੇ ਮਹਿਮਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਧਮਕਦਾ ਹੈ।

ਭੁਚਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨਤੀਜਾ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਤੈਅ ਹੈ ਕਿ ਭੁਚਾਲ ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੇ ਹਾਂ। ਉਂਝ ਵੀ, ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਫੁਰਸਤ ਕਿੱਥੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਗਿਆਨ-ਭੌਤਿਕ ਸਮਰਥਾ ਦੀ ਥਾਹ ਲੈਂਦੀ ਰਹੇ। ਦਰਅਸਲ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਰਹੱਸ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਭੇਦ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਖੁਲੇਗਾ। ਖੁੱਲ ਵੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਹੀ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਜਾਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ।

ਅਨਿਲ ਜੈਨ